Varia gerangschikt rond drie minithema’s, dat is kort gezegd de opbouw van dit nummer van De Gids. In het midden een klein eerbetoon aan de Oostenrijkse schrijver en essayist Robert Menasse, apart ingeleid door vertaler Paul Beers. Naar de beste tradities van dit tijdschrift staan Menasses beide bijdragen, verhalend en beschouwend proza, hier broederlijk naast elkaar. Opening en sluitstuk van dit nummer zijn gewijd aan minithema’s die elk gekoppeld zijn aan een première. Daar vestigen we graag even de aandacht op.
De dichter, schrijver, taalvirtuoos en schilder Edgar Cairo vormt het sluitstuk. Lange tijd viel er nauwelijks nog iets van hem te vernemen, maar dit jaar, tien jaar na zijn dood, staat hij opnieuw in de belangstelling. Op initiatief van Cindy Kerseborn vond dit voorjaar een manifestatie plaats rond Cairo’s veelzijdige nalatenschap, met workshops, een literaire debatavond en een expositie van zijn schilderijen. De bijdragen van Michiel van Kempen en Dirk van Weelden in dit nummer maken deel uit van deze recente Cairo-revival. Zo ook de door Kerseborn zelf gemaakte documentaire over Cairo’s leven, werk en betekenis, Edgar Cairo: Ik ga dood om jullie hoofd. De première hiervan vindt plaats op Cairo’s tiende sterfdag, 16 november aanstaande, in Studio K in Amsterdam.
Maar we openen met schaamte. Het is niet voor het eerst dat dit onderwerp zijn weg vindt naar de kolommen van De Gids. In mei 1995 verscheen al een Gids-nummer met het thema Schuld en Schaamte. ‘Schaamte is sociale pijn,’ schreef Johan Goudsblom destijds in zijn openingsessay over de functies van schaamte. En dat is sindsdien niet veranderd. Wie in het nummer eveneens aanwezig was, was de psychiater Louis Tas, die zich langdurig en intensief met het onderwerp heeft beziggehouden, zowel binnen de spreekkamer als daarbuiten. Zeventien jaar lang vormde Tas de spil van het door hem opgerichte ‘schaamteclubje’, waarin met enige regelmaat vanuit verschillende disciplines werd gediscussieerd over de stille emotie schaamte. Ook Tijs Goldschmidt maakte enkele jaren deel uit van dit clubje, totdat het afgelopen voorjaar werd opgeheven.
In 2004 vatte Karel Schampers, directeur van het Frans Halsmuseum, het plan op om Goldschmidt uit te nodigen als gastcurator. De bedoeling was dat hij een selectie zou maken van foto’s uit het Spaarnestad Fotoarchief voor een tentoonstelling in De Hallen in Haarlem. Het archief bevat vele miljoenen foto’s zodat het wenselijk leek vooraf een thema te kiezen. Toen Schampers aan beeldend kunstenaar Roy Villevoye vroeg welk thema voor diens vriend Tijs geschikt zou zijn, noemde hij spontaan schaamte. Goldschmidt was daar aanvankelijk niet echt blij mee, maar begon er na verloop van tijd steeds meer in te zien. Kon je een stille emotie als schaamte in beeld brengen? Of was het spannender met behulp van foto’s plaatsvervangende schaamte bij de kijker op te roepen? Het stellen van die vragen resulteerde - mede dankzij de steun van Spaarnestad-medewerker Rob Mast (1960-2007) - in een tentoonstelling met begeleidend boek Wegkijken.
Op zijn beurt werd de componist Maarten Altena door dit boek geïnspireerd. Hij vroeg aan Goldschmidt om enkele fictieve jeugdherinneringen te schrijven die met schaamte zijn geladen. Altena putte voor een libretto uit de aangeleverde tekst, die De Gids in het voorliggende nummer in zijn geheel publiceert. Delen van Goldschmidts tekst zullen (in Engelse vertaling) door de tenor Marcel Beekman, in samenwerking met het Asko/Schönberg Ensemble, ten gehore worden gebracht. Wie wil weten hoe schaamte klinkt, krijgt nu de kans: Up and Up | Down and Out zal op 16 december 2010 in première gaan in het Muziekgebouw in Amsterdam.
Goldschmidts tekst stimuleerde de redactie van De Gids ook een aantal andere auteurs te vragen zich over dit thema te buigen. Bas van Putten, Maria Barnas en H.M. van den Brink hebben aan die uitnodiging gehoor gegeven.

Namens de Gids-redactie,
Annet Mooij