De miniserie Chernobyl van HBO reconstrueert in vijf afleveringen de kernramp van 1986, die de ondergang van de Sovjet-Unie onafwendbaar maakte. Met goed gekozen personages weten de makers de ingewikkelde geschiedenis dichtbij te brengen. De soldaat, een tiener nog, die honden moet afschieten in het getroffen gebied. De brandweerman die onbeschrijflijk lijdt als gevolg van blootstelling aan radioactieve straling. De onverschrokken wetenschappers die uitzoeken hoe de ramp heeft kunnen gebeuren, zich niets aantrekkend van de staatscensuur.

De Brits-Amerikaanse productie is een grote hit, iedereen om me heen heeft het erover. Op filmwebsite IMDb, waar Chernobyl momenteel de hoogst gewaardeerde serie is, zijn de kijkers ervan overtuigd dat de ramp waarheidsgetrouw is weergegeven. De meest gelezen review is van iemand uit Pripjat. Zijn ouders werkten in de kernreactor, hij was vier toen die ontplofte. Op enkele details na geeft de serie een huiveringwekkend goed beeld, schrijft hij. Het leek een dag als alle andere en opeens moest hij met zijn familie het huis verlaten. De hele wijk werd in een bus gestopt om nooit meer terug te keren. De dreiging onzichtbaar, want straling kun je niet zien.

Ook al is het verloop van de geschiedenis bekend, toch greep ik steeds de stoelleuning. Gaat het de mijnwerkers in de gruwelijke hitte lukken om op tijd een tunnel te graven, opdat verdere ontploffingen worden voorkomen en niet het hele continent wordt weggevaagd? Chernobyl heeft veel weg van een apocalyptisch drama, maar dan zonder de geruststelling van de fictie, de zachte overgave aan de willing suspension of disbelief – dit is verdomme écht. Het drama speelt in op mijn angst voor de catastrofes van de toekomst, wanneer hitte onze bronnen doet opdrogen en zuurstof steeds schaarser wordt. Tegelijkertijd is er de geruststelling dat deze ramp in het verleden heeft plaatsgevonden en dat we er nog zijn, ja, nog wel. De vernietiging van ons continent is voorkomen dankzij de briljante, onafhankelijke geesten van wetenschappers en de zelfopoffering van mijnwerkers, reactorwerkers en brandweermannen.

Ik ben ook erg gevoelig voor de esthetische aantrekkingskracht van de Sovjet-Unie. De geheime laatjes en verstopte boodschappen, de KGB, gratis wodka, eindeloze rijen grauwe flats – dit alles heeft een abject soort schoonheid, want ik besef dat een totalitaire staat waarin burgers vreselijk hebben geleden niet geësthetiseerd hoort te worden. De serie zet vol in op Koude Oorlog-nostalgie, alsof we niet allang weten dat het kapitalisme zou winnen en dat we daar nu met z’n allen mee zitten opgescheept terwijl niemand er meer in gelooft. Misschien is die nostalgie er vooral in gelegen dat er toen nog wat te kiezen viel.

De allereerste scène is een flashforward, die toont hoe natuurkundige Valery Legasov (gespeeld door Jared Harris) ‘het echte verhaal’ van Tsjernobyl inspreekt op een cassetterecorder, in het holst van de nacht in zijn huis. Daarna verstopt hij de bandjes achter een ventilatierooster en hangt zichzelf op, exact twee jaar na de ramp. In de slotepisode van de film onthult Legasov in de rechtbank, ondanks dreigementen van de KGB, dat de staat essentiële informatie heeft achtergehouden over de constructiefouten van de reactor. Een zinloze poging: in het rechtbankverslag dat de internationale pers te lezen krijgt, verzwijgt de staat zijn klokkengelui.

Craig Mazin, de Amerikaanse schrijver en producer van de serie, twitterde: ‘The lesson [of Chernobyl] is that lying, arrogance and suppression of criticism is dangerous. The flaws that led to Chernobyl are the same flaws shown by climate change deniers today.’ Omdat dit behoorlijk ridderlijk klinkt, was het verrassend Mazin in een interview (dat op de aftiteling van de eerste aflevering volgt) te horen zeggen dat het Sovjet-instinct om informatie achter te houden deel uitmaakte van ‘de filosofie van de Russische Revolutie’. Ik verslikte me even in mijn wodka. De ideeën van Karl Marx, de anarchisten, en andere intellectuelen achter de Revolutie hebben in essentie weinig te maken met bedrog. Communisme is een politieke, sociale en economische inrichting van de samenleving waarin de macht en de productiemiddelen eerlijk over alle mensen worden verdeeld_,_ ‘van ieder naar zijn vermogens, aan ieder naar zijn behoeften’. Transparantie werd in de Revolutie juist gewaardeerd: een van de eerste acties van de Voorlopige Regering in 1917 was het invoeren van persvrijheid.Dat de Sovjet-Unie kort daarna een dictatuur zou worden waarin burgers zwaar werden onderdrukt ligt niet aan de filosofie, maar aan wie de macht greep (en wist te behouden).

In een polemisch stuk in het Amerikaanse socialistische tijdschrift Jacobin schrijft Aaron Giovannone hoezeer Mazin de historische werkelijkheid heeft verdraaid om een dramatischer verhaal te kunnen vertellen. Zo heeft Legasov zich nooit openbaar tegen de staat uitgesproken. Kritisch is hij ook over de scène waarin de Sovjet-leiders, waaronder Gorbatsjov, in een geheime ondergrondse kamer beslissen om geen openheid van zaken te geven. Dit doen ze na een vlammende speech van een oude hooggeplaatste ambtenaar, die de waarden van het socialisme verheerlijkt; de waarheid geofferd op het altaar van de ideologie. Die beslissing is nooit genomen na zo’n propagandaspeech, schrijft Giovannone, maar uit ordinair politiek opportunisme.

Het roept de vraag op waar het Mazin om te doen is. Waarom het lijk van de Sovjet-Unie een trap na geven, wat heb je daar nou aan? Waarom een ander leugens verwijten, als je het zelf ook niet zo nauw neemt met de feiten?

Mazin vergelijkt de verduisterende praktijken van de Sovjet-Unie met de klimaatontkenners van extreemrechts. In andere tweets betoont hij zich een fel criticus van Trump, maar Bernie Sanders wantrouwt hij ook. Ik denk dat Mazin zich eenzaam voelt in de Verenigde Staten van vandaag. Tussen rechts en links staat de moedige profeet in het midden, dienaar van het kwetsbare vrije woord. Ik denk dat hij verlangt naar de dagen dat transparantie een kernwaarde was van de heersende ideologie, een zogenaamd zuivere, nooit helemaal werkelijkheid geworden vorm van liberalisme waar ideeën en goederen zonder beperkingen vrij konden vloeien. Toen er nog wat te kiezen viel.

Ergens in de serie noemt iemand het westen ‘The Free World’. O ja, dacht ik, zo zag het Westen zichzelf toen, als de vrije wereld.

Op de opiniepagina’s van kranten wordt vaker geschreven dat zowel links als extreemrechts westerse vrijheden bedreigt. De verheerlijking van oldskool liberalisme die daar vaak op volgt, is om allerlei reden oppervlakkig, in de eerste plaats omdat die vrijheid er nooit voor iedereen is geweest, slechts voor een deel van de burgers.

Ik betwijfel bovenal hoe zinvol de expliciete, moralistische boodschap is die Mazin met Chernobyl wil overbrengen. (Buiten de vraag of je überhaupt zou moeten twitteren over ‘de les’ die we uit je werk moeten trekken.) Want zijn het echt de leugens van de klimaatontkenners die ons tegenhouden iets te veranderen? Is het zo simpel?