1.
Op de 919de dag van de oorlog in Oekraïne en de 329ste van die in Gaza sloeg ik met tegenzin mijn exemplaar van Luftkrieg und Literatur weer open. Ik had het boek van W.G. Sebald toen het uitkwam (in 1999) gelezen en me er toen grondig aan geërgerd.
Sebald is de schrijver van een klein, melancholisch oeuvre, waarin de Tweede Wereldoorlog en de nawerking daarvan vaak een rol speelt en waarin steeds weer twijfel wordt gewekt aan de betrouwbaarheid van verhalen, van herinneringen en observaties, zelfs al zijn ze vastgelegd in documenten of op beeld.
Luftkrieg und Literatur vormt een opvallend contrast daarmee. Het is een betoog waar de verontwaardiging van afspat, een ondubbelzinnige aanklacht. Tegen de geallieerde bombardementen op Duitse steden en tegen Duitse auteurs die hun plicht verzaakt hebben door zich naderhand nauwelijks nog bezig te houden met de dood en destructie die deze misdaden veroorzaakte. Laf en ijdel dachten ze vooral aan hun carrière in de naoorlogse samenleving, beweert Sebald. De volledige morele en materiële ondergang van Duitsland moest ‘een familiegeheim’ blijven waarvoor de stilzwijgende afspraak gold dat het niet mocht worden beschreven. Verontwaardigd wrijft hij het ze onder de neus: meer dan honderd steden verwoest, zeshonderdduizend burgers omgekomen, zevenenhalf miljoen mensen dakloos geraakt — en waar bleef de literaire verwerking?
De geallieerde campagne waar Sebald het over heeft begon met een bombardement op Hamburg onder de omineuze naam Operatie Gomorrha. Hoeveel mensen er in de nacht van 24 op 25 juli 1943 levend verbrand zijn of onder het puin bedolven, is ook na decennia van naspeuringen niet precies vast te stellen. Maar dat het er meer dan dertigduizend waren staat wel vast. Veertigduizend kan ook.
Ik moest aan deze cijfers denken bij de dagelijkse nieuwsberichten waarin nu al ruim twee jaar de precieze dodentallen uit Oekraïne gemeld werden. Het waren er soms twee, of zeven, of negen, en soms ook meer. Dat waren er natuurlijk twee of zeven of negen of soms ook meer te veel. En hadden we niet ooit afgesproken dat zoiets geen wedstrijd was, dat er een taboe hoort te rusten op leedvergelijking? Maar toch. De Russische raketten leken relatief weinig doden te veroorzaken.
Wat er na 7 oktober 2023 neerdaalde op Gaza was meteen van een heel andere orde. Al waren de getallen vreemd genoeg al even precies. Op de dag dat ik deze alinea schrijf zijn er 34.904 dodelijke slachtoffers gevallen aan Palestijnse zijde (waarbij overigens ook de doden in straatgevechten zijn meegeteld) en 1754 aan Israëlische kant, inclusief militairen. De cijfers zijn afkomstig van de strijdende partijen zelf, ze stijgen nog iedere dag, maar ook wanneer die partijen er geen belang bij zouden hebben ze hoger (Hamas) of lager (Israël, als het Palestijnse burgerslachtoffers betreft) voor te stellen, is het moeilijk te geloven in dit soort exactheid onder oorlogsomstandigheden.
Doet het ertoe? Tien, honderd, duizend slachtoffers meer maken geen evenredig grotere indruk op ons gevoel. Dat ligt anders wanneer het om een uniek, een persoonlijk verhaal gaat, tegenwoordig liefst voorzien van beeld. Het beeld van het meisje met de met bloed bevlekte broek dat door Hamas-strijders wordt afgevoerd. Dat van een Palestijnse moeder die haar dode kind naar de hemel heft, de dood ook in haar eigen ogen. Het levenloze lichaam van een man in Oekraïne die een verkeerde afslag nam en nu op straat ligt, al dagen, zijn fiets nog tussen zijn benen, mobiele telefoon nog in zijn hand. De gevangen Russische soldaat, bloedjong, doodsbang, broodmager. Oude mensen naast het huisraad dat ze in veiligheid proberen te brengen, hoog opgestapeld in een kar of vastgebonden op het dak van een auto, altijd een matras erbij. En kinderen met onwaarschijnlijk wijd opengesperde ogen, gehurkt voor een kapotgeschoten huis, aan een infuus in een volle ziekenhuisgang.
Zulke beelden zijn inmiddels óók dagelijkse kost. Ze worden gebruikt als propaganda. Voor wie partij gekozen heeft werken ze ook zo: ze wekken, naast verdriet, ook woede en wraakzucht op. Maar van wat meer afstand bezien hebben  ze een ander effect. Het ene slachtoffer ziet er dan niet anders en ernstiger uit dan het andere. Beelden van lijdende mensen zijn tijdloos en inwisselbaar. Net zoals de ruïnelandschappen van kapotte steden. Of ze nu aan de Middellandse Zee, de Zee van Azov, de Noordzee of de Oostzee liggen, na hun verwoesting zien Khan Younis, Marioepol, Hamburg, Rotterdam eruit als zustersteden. Dezelfde heuvels van puin met dezelfde paden erdoorheen en dezelfde hologige gevel­skeletten ertussen.

2.
Die gelijkschakeling, maar dan in morele zin, was wat me in eerste instantie zo ergerde aan Sebalds betoog. Natuurlijk hadden de Duitsers onder de bombardementen geleden. Maar ze waren toch vooral een volk van daders, ze mochten niet in de rol van slachtoffer kruipen. Ook als het om kinderen en bejaarden ging, vond ik het ongepast. Het leidde onherroepelijk af van de enorme misdaden die in naam van datzelfde volk waren gepleegd. Had het niet door Hitler aan de macht te helpen zelf dit onheil over zich afgeroepen? Waren de Duitsers niet begonnen met het bombarderen van burgerdoelen, in Guernica, Warschau, Rotterdam, Coventry? En dan zouden Duitse schrijvers de plicht hebben gehad om na de oorlog te belichten hoe erg het allemaal voor hun eigen steden was geweest?
Het hielp ook niet dat Sebald de verwoesting niet alleen maar als een humanitaire ramp omschreef. Hij noemde het ook nog een ‘nationale vernedering’, die nodig verwerkt moest worden. Alsof deemoedig zwijgen niet alleen om menselijke maar ook om politieke redenen onwenselijk voor de natie was. En is een nationale literatuur eigenlijk wel zo nodig?
Nationalisme was steeds weer de oorzaak geweest van bloedige oorlogen in Europa, dus als er nou iets was waar je je niet door moest laten leiden, leek het me wel dat. Het idee dat dader-zijn en slachtofferschap elkaar niet uitsluiten, dat ze naast elkaar kunnen bestaan, duwde ik destijds nog nukkig van me af. Ik geloofde niet in een collectieve schuld die je op iedere burger afzonderlijk kon verhalen, maar wel degelijk in de collectieve verantwoordelijkheid van een staat. En in dat kader moesten die paar goeden dan maar onder de kwaden lijden.
Jaren later, nu dus, echoot de Israëlische president deze opvatting, maar doet er nog een flinke schep bovenop. Yitzhak Herzog rechtvaardigde de bombardementen op woonwijken, publieke voorzieningen en vluchtelingenkampen door er kort na 7 oktober 2023 op te wijzen dat niet alleen Hamas maar de hele Palestijnse bevolking gestraft moest worden voor dat bloedbad. ‘De retoriek over burgers die van niets weten, niet betrokken zijn, is absoluut onwaar. Ze hadden in opstand kunnen komen, ze hadden kunnen vechten tegen het kwaadaardige regime.’
Hij had er misschien beter op kunnen wijzen dat guerrillastrijders, of je ze nu terroristen noemt of partizanen, zich nu eenmaal altijd schuilhouden onder de burgerbevolking, zodat de kans inderdaad groot is dat ook onder hen slachtoffers worden gemaakt. Dan had hij een punt gehad. Die bevolking botweg de keus geven te vechten tegen haar machthebbers of door een andere mogendheid naar het Brokstenen Tijdperk gebombardeerd te worden is wel heel makkelijk. Maar alweer: begrijpelijk in het kader van oorlogsretoriek, van propaganda. Ik was het dus noch met Sebald, noch met Herzog eens.

3.
Wat de zaak compliceerde: als halve Duitser had ik zelf aandelen in de kwestie. In 1995 bracht ik een bezoek aan de vijftigjarige herdenking van het bombardement op Maagdenburg, in gezelschap van iemand die erbij was geweest. In een verslag voor de krant noemde ik haar discreet ‘mevrouw F.’ en omschreef ik haar als iemand die ik ‘al tamelijk lang ken’.
Dat was niet gelogen. Mevrouw F. was mijn moeder. Ze is het nog steeds, al leeft ze niet meer. Ik heb haar nooit gevraagd waarom ze niet in opstand is gekomen tegen het regime waaronder ze was opgegroeid, waarom ze er niet tegen had gevochten. Dat leek me naïef. Toen Hitler aan de macht kwam was ze net acht jaar en verloor haar vader, die politiek actief was geweest, zijn baan. Als je haar mocht geloven werd het gezinsleven daarna gekenmerkt door stil verzet, de beroemde innere Emigration. ‘Das rächt sich einmal,’ zou haar vader na de Kristallnacht hebben gezegd. Maar verder waren mijn grootouders bepaald geen helden, ze hielden zich stil, ze pasten zich aan, en was mijn moeder een tamelijk gewoon kind van haar foute tijd.
Als zeventienjarige deed ze in 1942 vervroegd eindexamen om ver van huis, aan de Oostzeekust, ingezet te worden bij de Reichs-arbeitsdienst. Ze vond het er vreselijk. De Führerinnen treiterden haar met haar Poolse achternaam en haar elitaire gymnasiumdiploma. Ze had moeite met de kou, het slapen op de grond in de stelling, het karige eten. In december 1944 schrijft ze dan ook opgetogen naar huis dat ze op het mededelingenbord haar naam heeft zien staan als uitverkorene voor een cursus wapenonderhoud in Maagdenburg. Ze mag het schurende celstofuniform van de rad verruilen voor dat van de Luftwaffe.
Een week later schrijft ze de familie verrukt over haar eerste indrukken van de grote stad, waar mensen in cafés zitten en taart eten, waar bioscopen zijn, boekhandels, grote kerken, trams. Cultuur. Beschaving. Amusement. Ze weet nog welke film ze er zag, Opfergang, van Veit Harlan, met Kristina Söderbaum, in de Deulig Lichtspiele. En dan mocht ze dus ook nog een pakje aantrekken dat van echte, zachte wol was gemaakt.
Maar de timing van haar verblijf is op zijn zachtst gezegd ongelukkig. In de ochtend van de 16de januari legen tweehonderd B17-bommenwerpers van de US Air Force hun lading boven de stad, ‘s avonds gevolgd door 371 toestellen van de raf. De Britten werpen eerst zware explosieven om de daken te vernielen en daarna brandbommen om een vuurstorm met temperaturen tot 800 graden Celsius te veroorzaken. Zo’n storm zuigt alle lucht in de omgeving naar de brand en voert alles wat ook maar enigszins loszit met zich mee, dus ook de mensen. In ruim een halfuur stierven naar schatting zesduizend burgers door verbranding, door verstikking in de schuilkelders of doordat ze bedolven werden onder instortende gebouwen.
De kazerne van de meiden lag niet in het centrum, maar aan de overkant van de rivier. Ze schuilden tijdens de aanval in een met planken verstevigd keldertje en dromden daarna samen op de dijk, voelden de hitte en keken verbijsterd naar de vuurkolom die onwaarschijnlijk hoog boven de stad verrees. Bemanningen van de bommenwerpers zouden later vertellen dat het schijnsel tijdens hun terugvlucht nog op honderden kilometers afstand te zien was. De jonge mannen landden vroeg in de ochtend op hun bases in het zuiden van Engeland en feliciteerden elkaar met de behouden thuiskomst en het behaalde resultaat. Hun vrouwelijke leeftijdgenoten werden bij het aanbreken van de dag op pad gestuurd, naar de overkant van de Elbe, om puin te ruimen en de slachtoffers, of wat ervan over was, te bergen en in rijen neer te leggen langs de straten, of wat daarvan over was.
Ik kende dat verhaal en wilde er ook best van tijd tot tijd naar luisteren, net als naar de andere anekdotes die steeds weer terugkwamen: over het vasthouden van een been dat zonder verdoving werd afgezet, over het werk als telefoniste bij de luchtafweer, over de benauwde lange nachten in schuilkelders, over de lange tocht naar huis na de capitulatie, lopend of in overvolle treinen, soms op het dak van een wagon. Ze maakten deel uit van een vast repertoire, de minder vrolijke folklore van mijn kinderjaren. Bij wat de gebeurtenissen nog steeds voor haar betekenden stond ik eigenlijk nooit stil.
Maar na haar pensionering werd ze ‘s nachts steeds vaker gillend wakker. Terwijl ze overdag urenlang stil uit het raam kon staren en aan wie het maar wilde horen vertelde dat het gerieflijke leven waar ze zo haar best voor had gedaan niet echt het hare was. Te keurig, te opgeruimd, te zorgeloos. Ze was ruïnes gewend, puinhopen, alleen dat was normaal, dat konden wij niet begrijpen.
Ik had met haar te doen en het ergerde me. Overdreef ze niet? Was haar familie en was ze niet ook zelf heel goed de oorlog doorgekomen? Iedereen had het overleefd. Ze waren niet eens, zoals miljoenen anderen, van huis en haard verdreven. Ze mocht, nee, moest van geluk spreken, vond ik.

4.
Toch moest er iets gebeuren. Dat vond ik ook. In therapie geloofde ze niet, daarover hadden we het gehad. Was dat iets dan misschien de aanstaande vijftigjarige verjaardag van het bombardement? Kon een bezoek aan die herdenking een instant­catharsis opleveren? Het was nogal een gok. Voor hetzelfde geld zou een bezoek aan Maagdenburg geen bevrijdende ervaring zijn, en zouden de nachtmerries alleen maar erger worden.
Die vrees leek bewaarheid te worden toen ze nog voor we de stad binnenreden verschrikt riep dat ze verbrande mensen rook. Was dit het begin van een hele reeks hysterische aanvallen die me de komende dagen te wachten stonden? Ik wist nog niet dat die geur inderdaad zeer karakteristiek is en na de instorting van gebouwen weken boven de puinheuvels kan blijven hangen. Buitenlandse verslaggevers maken er melding van wanneer ze na de capitulatie de ruïnes van Duitsland bezoeken. De bewoners slaan er geen acht meer op. Ze leven in kelders en bewegen zich als zombies door het desolate ruïnelandschap, of op zijn best als mensen die de verwoesting als hun lot en, inderdaad, als het nieuwe normaal beschouwen. ‘De geur van verbrand vlees krijg je nooit meer helemaal uit je neus,’ zal schrijver en oorlogsveteraan J.D. Salinger later tegen zijn dochter zeggen. ‘Ook al leef je nog zo lang.’
We betrokken onze kamer in een steriel Ibis-hotel en bestudeerden het programma. De herdenking had veel kenmerken van een re-enactment. De toestand tijdens en na de bombardementen werd nagespeeld. De sirenes huilden zoals ze tijdens de nadering van de eskaders hadden gedaan. Uit luidsprekers klonken nieuwsberichten en instructies. Het interieur van een schuilkelder was nagebouwd. Op eigen initiatief zochten we de plek op waar de barakken van de dienstplichtige meisjes hadden gestaan. We waren niet de eersten die op dat idee waren gekomen, vertelde de beheerder van het terrein. Na de oorlog waren er Russische soldaten in gehuisvest geweest, bij hun vertrek in 1989 hadden ze dakpannen, deuren en ander nog bruikbaar materiaal meegenomen. We stonden elk in onze eigen gedachten verzonken te kijken naar het silhouet van de stad en het water van de rivier.
Tijdens het officiële deel van de herdenking werd er nauwkeurig voor gewaakt om te klagen over wat de geallieerden hadden aangericht. Sprekers belichtten uitgebreid de vooroorlogse nazisympathieën van de stad. De directeur van de stedelijke musea omschreef in een tentoonstellingscatalogus de bombardementen als een logische consequentie van de door de nazi’s afgekondigde ‘totale oorlog’ en ‘het gevolg van een ontwikkeling vanaf 1933’ die het inferno ‘in zijn oorzaken begrijpelijk maakt’.
Hoewel er ook in 1995 al een zekere consensus bestond onder historici dat de vernietiging van de dichtbevolkte binnensteden geen militaire doelen had gediend, suggereerden de plechtigheden dat Maagdenburg die vernietiging toch echt aan zichzelf te danken had. Er waren concerten: Bach en Brahms en een voor de gelegenheid gecomponeerd zangspel. We waren per slot van rekening in Duitsland, waar klassieke muziek het zalfje voor alles is; een panacee, zowel voor als tijdens als na het Derde Rijk.
Mevrouw F. was drie dagen aangedaan, maar kalm. Het oprakelen en de herbeleving van alles wat ze had meegemaakt brachten haar niet in verwarring. Het was eerder een opluchting, de bevestiging dat ze niet gek was en recht had op haar herinneringen. Na drie dagen Maagdenburg besloten we dan ook voor ons plezier nog maar even naar Berlijn te rijden. We zagen er een tentoonstelling van George Grosz in de Neue National­galerie. Ik realiseerde me dat de kunstenaar zijn bittere satire getekend had in de jaren dat zij kind was geweest in hetzelfde land, maar dat zij naar de tekeningen keek alsof ze afkomstig waren uit een compleet andere wereld. Het verschil was geen kwestie van engagement, van vechten of niet vechten. Haar perspectief op de jaren dertig was vooral veel kleiner geweest. Bepaald door dorp, school, ouders en toen pas loopgraaf en grote stad.
Ik kan me niet herinneren waarover we gesproken hebben tijdens de lange terugreis vanuit Berlijn. Wel dat ze — het was kort na middernacht, het radioprogramma Met Het Oog Op Morgen was net afgelopen, we reden op een provinciale weg langs de Oude Rijn — opeens zei dat ze met al haar problemen nooit een echte moeder voor me was geweest. Dat ontroerde me. Ze is er nooit op teruggekomen. Ik wel, bij haar uitvaart. Maar er was iets definitief verschoven: haar nachtmerries kwamen niet meer terug.
Had het bezoek ook bij mij iets veranderd? We waren als moeder en zoon iets dichter bij elkaar gekomen, maar als het om het strenge onderscheid tussen dader en slachtoffer ging was ik geen halve maar een hele Hollander gebleven. Een kleine roman die verscheen in 1998, drie jaar na ons bezoek aan Maagdenburg, liet ik beginnen met een scène waarin tijdens de Hongerwinter in Amsterdam het geronk gehoord wordt van de bommenwerpers op weg naar het oosten. Een hoopgevend geluid — ik had geen moment geaarzeld om het zo weer te geven. En om de mannen in de cockpit te omschrijven als benijdenswaardige figuren, kameraden, innig met elkaar verbonden door het belang van hun missie.

5.
Sebald ziet ze anders, als pionnen in het spel van een op hol geslagen politiek-militair-industrieel complex. Toen Churchill en zijn kabinet in 1942 grootscheeps begonnen te investeren in bommenwerpers en jachtvliegtuigen waren er weinig alternatieven; een nieuwe landoorlog op het Europese continent was voorlopig uitgesloten. Dat tegelijkertijd al werd besloten tot tapijt­bombardementen gericht op de burgerbevolking in plaats van precisieaanvallen op strategisch belangrijke doelen lijkt minder logisch. Maar dat de eenmaal opgebouwde voorraden aan munitie en de voor deze taak opgeleide manschappen ook inderdaad werden ingezet is dat helaas op een perverse manier weer wel.
Wat bedacht was, werd gemaakt en wat gemaakt was, moest worden gebruikt. De prijs was extreem hoog, niet alleen financieel: meer dan de helft van de honderdduizend Britse bemannings­leden, voor het overgrote deel jonge twintigers, kwam tijdens de operaties om het leven. Ongeveer dezelfde getallen golden voor de Amerikanen.
Sebalds aanklacht leidde tot een lang en levendig debat in Duitsland. Deze en gene droeg voorbeelden aan van schrijvers die wel ervaringen met de massieve bombardementen op schrift hadden gesteld. Maar dat waren er niet veel, en ze hadden bij lezers en critici weinig succes gehad. Dat was maar goed ook, vonden weer anderen, zoals de journalist en schrijver Klaus Harpprecht, die betoogde dat het zwijgen en verzwijgen ‘wellicht een schaamte verborg die belangrijker is dan alle literatuur’. Literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki, overlevende van het getto van Warschau, stelde daartegenover dat de literatuur juist bestaat om ‘het lijden van mensen te tonen’. Het lijden van het ene volk erkennen en dat van het andere niet noemde hij ‘een enorme stommiteit’.
Sebald was niet onder de indruk van zijn critici, al wilde hij wel toegeven dat het heel moeilijk is immense gruwelen te beschrijven. Wie ze heeft meegemaakt herinnert zich eerder de schok die ze teweegbrachten dan de gebeurtenissen zelf. Dan zijn er anderen nodig om te vragen naar het precieze verloop, naar de details die er kleur en vorm en pijn aan geven.
In dat licht is het dan misschien niet zo vreemd dat pas een volgende generatie Duitse schrijvers, die net als Sebald in of kort na de oorlog geboren waren, zich in de loop van de jaren zeventig voorzichtig met de bombardementen bezig zijn gaan houden. Ze hadden meer afstand en allicht minder last van de schaamte die hun ouders voelden voor een straf die ze misschien ook wel verdiend hadden. Een hellevuur dat dan niet zozeer van de geallieerden, maar van God zelf afkomstig was.

6.
De eerste verslagen van de verwoesting door de ‘vliegende forten van de democratie’ (Klaus Mann) zijn inderdaad van buitenlanders afkomstig. Ze geven vooral hun verbijstering over de omvang weer. Steden bleken niet zozeer getroffen, ze waren verdwenen, onherkenbaar, alleen hun naam was er nog van over. Harry Mulisch was waarschijnlijk de eerste die een roman aan de ramp wijdde. Het stenen bruidsbed verscheen in 1959 in Nederland en in vertaling een jaar later al in Duitsland.
De nogal barokke vertelling wordt inmiddels als een monument beschouwd in de Nederlandse literatuur. Hoofdpersoon Norman Corinth is een boordschutter die in 1945 meehelpt de stad Dresden in puin te leggen. En meer dan dat: nadat ze hun lading afgeworpen hebben besluit de bemanning van de bommenwerper op voorstel van Corinth nog even ‘een serenade’ te brengen aan de duizenden burgers die, gevlucht voor de vuurstorm, tot hun schouders in het water van de Elbe staan, sommigen met kinderen in hun armen. Hij richt zijn mitrailleur ‘en dan jaagt hij de kogels het water in, waar de hoofden spatten, tuimelen, botsen, springen, keilen, verzinken, en lacht, alle vliegers, allen lachen in de nacht, en zingen…’
Bij zijn bezoek aan de stad voor een tandartsencongres, een paar jaar later, beweert Corinth op geen enkele manier last te hebben van de door hem en zijn kameraden aangerichte orgie van geweld, laat staan zich er schuldig over te voelen. ‘Het is of het nooit gebeurd is. Drieduizend jaar geleden. Ik ben een onder Agamemnon gesneuvelde Griek, die nog leeft. Ik denk er nog aan.’
Mulisch zou Mulisch niet zijn als hij zijn hoofdfiguur niet ook nog een allesverbindende, allesverklarende filosofische theorie ter zake in de mond legde. In een sleutelpassage oreert Corinth dat er twee soorten historische gebeurtenissen, twee geschiedenissen, bestaan: