Rivieren scheiden en brengen samen. Zonder rivieren is er geen sprake van een kant en een overkant. Rivieren scheppen verschil en vormen aldus zowel een grens als een verbinding. In beide hoedanigheden zijn ze door de geschiedenis heen bestaansgrond geweest voor gemeenschappen. Er is de kant waar je je bevindt, de gemeenschap waartoe je behoort, en aan de overzijde de plek waar je niet bent, de gemeenschap waarvan je geen deel uitmaakt. Met alle consequenties van dien: angst, afgunst en verlangen.

Ook in een ander opzicht creëren rivieren verschil, en dus, in één en dezelfde beweging, scheiding en verbinding. Twee onderscheiden plekken zijn met de rivier gegeven: de plek waar de rivier zijn oorsprong vindt, de bron, en een plek waar hij uitmondt in de zee, de monding. Al stromend verbindt de rivier bron en monding, en schept zo de mogelijkheid van een reis omlaag of omhoog, van de ene gemeenschap naar de andere, brengt contact ertussen tot stand, slecht afstand en verschil. Zonder water, rivierwater, kunnen gemeenschappen überhaupt niet bestaan. Geen wonder dat rivieren in religies, mythes en andere culturele uitingen met betekenis overladen zijn. Daarvan is die van oorsprong en einde de belangrijkste. Dat er nooit één oorsprong is, altijd meerdere, doet aan de symboliek niet af. Wie stroomopwaarts reist, komt dichter bij zijn of haar kern, essentie of ziel. Stroomafwaarts gaan brengt je naar de zee, oftewel naar verlossing of de dood, hoe je het ook wilt hebben.

Dat het festival Beyond (georganiseerd door Stichting Culture Unlimited, i.s.m. Gaudeamus en New European Ensemble, en dat de verbinding legt tussen ‘Oost’ en ‘West’) dit jaar ‘water’ als thema heeft, betekent voor De Gids een uitgelezen kans met dit festival samen te werken en de vele connotaties van het begrip ‘rivier’ te onderzoeken. Dat gebeurt vooral in gedichten: rivieren zijn bij uitstek poëtisch geladen (Hannah van Wieringen, Piet Gerbrandy, Najwan Darwish), zoals ook de zee waarin ze uitmonden (Pieter Boskma). Daarnaast dagen rivieren uit tot het laten vervloeien van poëzie en essayistiek (Maria Barnas, Alfred Schaffer), en tot het vrijelijk laten meanderen van de gedachten (Willem Jan Otten). Het inleidende essay is van filosofe Joke J. Hermsen; van Saskia de Coster is een verhaal waarin ook de rivier een plek krijgt.

Maria Barnas, Roel Bentz van den Berg en Edzard Mik, namens de redactie