Bestaan er beschavingen zonder moord en doodslag, oorlog en geweld? 
De oudste verhalen van de mensheid gaan al over weinig anders. Wat het Westen betreft: ook de Griekse mythen en tragedies getuigen ervan. Het is geen toeval dat Piet Gerbrandy en Roel Bentz van den Berg er beiden naar verwijzen in hun essay voor dit themanummer over pacifisme. Alles wat oorlog met zich meebrengt, alle passies, gruwelijkheden en wurgende dilemma’s zijn in de klassieke oudheid al overtuigend aan de orde gesteld.
Datzelfde Westen kende sinds de Tweede Wereldoorlog een periode zonder grootschalige confrontaties tussen staten, al waren er in ieder decennium terreuraanslagen van revolutionaire bewegingen uit binnen- en buitenland. Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie leek zelfs de permanente dreiging die Koude Oorlog werd genoemd verdwenen, tot het conflict in voormalig Joegoslavië de illusie van aanhoudende vrede ruw verstoorde. Maar pas door de invasie van Rusland in Oekraïne en van Israël in Gaza lijkt de mogelijkheid van een oorlog dicht bij huis, of zelfs op Nederlandse bodem, niet langer meer onvoorstelbaar.
Met de terugkeer van oorlog op de voorgrond van ons bewustzijn krijgt ook het tegendeel ervan weer relevantie. Geweldloosheid, pacifisme. In de jaren twintig van de vorige eeuw, maar ook al daarvoor en op een geheel andere wijze in de jaren zestig en zeventig, werd pacifisme met overgave beleden. Pacifisten, zo betoogt Thor Rydin in zijn essay, zetten indertijd een eigen esthetiek in voor hun streven naar een andere, vredige wereld. Die esthetiek kan een tegenwicht bieden aan de verbeelding van heroïek, opoffering en loyaliteit, die er in een gezamenlijke inspanning van politiek en kunst in het verleden telkens weer in slaagde de geesten voor de strijd rijp te maken. Ook schrijvers kunnen daaraan bijdragen door met taal in verzet te komen tegen het telkens weer oplaaiende oorlogsenthousiasme, stelt Ewoud Kieft in zijn essay voor dit nummer. Dat de huidige oorlogsdreiging voor sommigen aanleiding is de eigen houding tegenover oorlog te herzien en dat er pacifisten zijn die inmiddels hartstochtelijk pleiten voor wapenleveranties aan Oekraïne en voortzetting van die steun aan Israël, geeft op z’n minst te denken.
Is het logisch dat met het mes op de keel andere keuzes worden gemaakt? Het onderstreept in ieder geval de noodzaak om de tragiek van oorlog onder ogen te zien en er op zijn minst in denken en verbeelding de mogelijkheid geweldloosheid tegenover te zetten. ‘War! / Huhh! / What is it good for? / Absolutely nothing! / Huhh!’, zo citeert Bentz van den Berg uit de song ‘War’ van Vietnam­veteraan en soulzanger Edwin Starr.

Dit themanummer over pacifisme is ontstaan in samenwerking met De Warme Winkel, het experimentele theatergezelschap dat geen actueel thema uit de weg gaat. Hun voorstelling Gundhi beleeft deze zomer haar première in Bochum en zal vanaf 19 maart 2026 in Nederland worden uitgevoerd.
Veel dank zijn we voorts verschuldigd aan debatcentrum De Balie in Amsterdam, waar tijdens een eerste publieke bijeenkomst afgelopen nazomer het thema samen met De Warme Winkel werd verkend en waar dit nummer tijdens een tweede bijeenkomst op zondag 16 februari om 15.00 uur wordt besproken en toegelicht.

Alma Apt, H.M. van den Brink, Piet Gerbrandy, Edzard Mik en Dirk van Weelden, namens de redactie